Kościoły

Gnojnik, miejscowość w powiecie brzeskim (województwo małopolskie).
HISTORIA. Parafia w Gnojniku powstała przypuszczalnie w 1. poł. XIII w. a pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1215 r., z dokumentu bpa krakowskiego Wincentego Kadłubka. W 1789 r. parafia została zamieniona na kapelanię lokalną, przed 1863 r. ponownie przywrócono tytuł parafii. Kościół zbudowany w 1380 r. z fundacji Marka Żegoty kanonika krakowskiego i kustosza kolegiaty sandomierskiej, właściciela Gnojnika, konsekrowany w 1382 r. przez bpa krakowskiego Jana Radlicę. W latach 1575-1617 zamieniony na zbór ariański, po odzyskaniu przez katolików odnowiony w 1633 r. staraniem Kaspra Wielogłowskiego, kasztelana wojnickiego i podkomorzego krakowskiego. W 1657 r. spustoszony w wyniku najazdu wojsk siedmiogrodzkich. W 1900 r. przekształcony częściowo w stylu neogotyckim według projektu architekta Zygmunta Hendla, wtedy to nadbudowano wieżę w miejsce drewnianej izbicy, przebudowano dachy i wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę. W 1963 r. dobudowano od południa kruchtę murowaną w miejsce drewnianej.
ARCHITEKTURA. Gotycki o charakterze obronnym, murowany z kamienia, potynkowany. Jednonawowy o kwadratowej nawie, przy której od południa kruchta a od zachodu wieża z kruchtą w przyziemiu. Wieża kwadratowa, trójkondygnacjowa, z górną kondygnacją o ściętych narożach, nakryta hełmem namiotowym. Prezbiterium dwuprzęsłowe, zamkniętym trójbocznie, z zakrystią od północy. Na zewnątrz kościół opięty uskokowymi przyporami i obwiedziony kamiennym cokołem z gzymsem kapnikowym, w murach liczne otwory strzelnicze, pod ostrołukowymi oknami prezbiterium gzyms kapnikowy. W ścianach kościoła wnęki na pomieszczenie stacji Drogi Krzyżowej, zamykane drewnianymi drzwiczkami. Dachy dwuspadowe, kryte dachówką przedzielone neogotyckim schodkowym szczytem. Nad nawą neogotycka wieżyczka na sygnaturkę nakryta namiotowym hełmem z latarnią. Wewnątrz w prezbiterium sklepienia gotyckie krzyżowo-żebrowe, z żebrami przechodzącymi w służki, w nawie stropy płaskie. Otwór tęczy ostrołukowy, z wałkiem w kluczu, chór muzyczny w drugiej kondygnacji wieży otwarty do nawy ostrołukową arkadą. Od południa w wejściu portal kamienny, gotycki z około 1380 r., ostrołukowy, ujęty w pinakle i ozdobiony maswerkami. W ścianie prezbiterium tabernakulum kamienne. Polichromia w prezbiterium figuralna, neogotycka z przełomu XIX/XX w., odnowiona w 1963 r., wtedy także wykonana nowa polichromia figuralna na stropie nawy.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Ołtarz główny rokokowy z 1776 r., fundacji Kazimierza Petryczyna stolnika połockiego, w nim obraz Matki Bożej Częstochowskiej z XIX w. oraz w zwieńczeniu św. Marcina z przełomu XIX/XX w., malowany przez Stanisława Kunę z Bochni. Dwa ołtarze boczne rokokowe z 2. poł. XVIII w., fundowane przez Kazimierza Petryczyna stolnika połockiego, w nich obrazy Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Chrystusa Ubiczowanego i św. Józefa, barokowe XVlll-XIX w. Chrzcielnica marmurowa, barokowa z XVII/XVIII w. Ambona rokokowa z 2. poł. XVIII w. Dwa konfesjonały barokowe XVIII w. Balustrada chóru muzycznego z ozdobnie wycinanych desek, polichromowana, barokowa z XVIII w. Krucyfiks barokowy XVIII w. Epitafia marmurowe: 1. Anny Korduli z XVIII w.; 2. Salomei Petryczynowej (zm. 1794); 3. Romana Petryczyna, z końca XVIII w. Organy 5-głosowe z 1854 r., fundowane przez Edwarda Homolacsa. Dwa dzwony: Marcin i Stanisław odlane w 1954 r. w Odlewni dzwonów Felczyńskich w Przemyślu. Przy kościele kamienny posąg św. Jana Nepomucena na murowanym cokole z herbem Prus, barokowy z 1732 r., odnowiony w 1901 r., przeniesiony na obecne miejsce w związku z regulacją drogi i budową mostu około 1960 r.

Tekst umieszczony 28.04.2003, ostatnio aktualizowany 19.12.2004.
Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 3, Powiat brzeski, Warszawa 1953
Kornecki M., Kościoły diecezji tarnowskiej, [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972
Krupiński A., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Kraków 1989
Pasternak P., Katalog organów w diecezji tarnowskiej, maszynopis
ks. Rzepa J, Kornecki M., Dzwony Diecezji Tarnowskiej, Kraków 2001

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł