Kościoły
Tarnów, kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, bernardynów
Lokalizacja: Tarnów, ul. Bernardyńska 13 (50.011597, 20.989915)
Budowa: 1747-1776
Styl: barok
HISTORIA. Kościół i klasztor bernardynów w Tarnowie został ufundowany w 1469 r. przez Jana Amora Tarnowskiego, kasztelana krakowskiego. Pierwotny kościół dla bernardynów p.w. Matki Boskiej Śnieżnej zbudowany został w 1468 r. Zachowany do dzisiaj, został jednak gruntownie przebudowany i przeznaczony na cele świeckie. W 1789 r. tarnowscy bernardyni przeniesieni zostali do kościoła i klasztoru po skasowanym konwencie bernardynek. Kościół ten zbudowany został w latach 1747-76 z fundacji Barbary i Pawła Sanguszków na miejscu świątyni drewnianej z około 1680 r. Do 1827 r. kościół nosił wezwanie św. Barbary i po ponownej konsekracji otrzymał obecne wezwanie. Był wielokrotnie odnawiany m.in. w 1954 r. kiedy to przekształcono dawny skarbczyk na kaplicę. Około 1465 r. gwardianem w tarnowskim klasztorze bernardynów był bł. Szymon z Lipnicy.
ARCHITEKTURA. Barokowy. Murowany z cegły, potynkowany. Korpus jednonawowy, dwuprzęsłowy z węższym, prostokątnym prezbiterium, przesuniętym z osi kościoła nieco ku południu. Przy prezbiterium od północy kaplica Pana Jezusa Miłosiernego a od południa zakrystia wtopiona w budynek klasztorny. Przy nawie od zachodu w przyziemiu przedsionek a na piętrze chór muzyczny. Na zewnątrz ściany o podziałach pilastrowo-ramowych. Szczyty wydzielające nawę, prezbiterium oraz zachodnią część kościoła trójkątne. W szczytach od wschodu okno od zachodu wnęka w obramieniach profilowanych, flankowanych pilastrami. Dachy dwuspadowe o różnych kalenicach, kryte blachą, z wieżyczką na sygnaturkę nad częścią zachodnią, ośmioboczną z latarnią z dachem namiotowym. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami. W nawie i prezbiterium przęsła wydzielone gurtami. Ściany wnętrza rozczłonkowane pilastrami dźwigającymi gzymsy oraz ślepymi arkadami zamkniętymi półkoliście. Chór muzyczny wysunięty do wnętrza nawy i wsparty na szerokim łuku.
WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Polichromia figuralna i ornamentalna z 1895 r., wykonana przez Adolfa Gucwę. Ołtarz główny neobarokowy z XIX w., z dwiema parami kolumn wspierających przerwany przyczółek z belkowaniem. W polu środkowym rzeźbiony krucyfiks barokowy z XVII w., z malowanymi w tle postaciami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, zapewne nieco późniejszymi. Cztery ołtarze boczne, neobarokowe z końca XIX w., z obrazami i rzeźbami z II połowy XIX w. i początku XX w.: 1. z rzeźbą NMP Niepokalanie Poczętej i obrazem MB Nieustającej Pomocy; 2. z rzeźbą Serca Pana Jezusa i obrazami śś. Franciszka i Elżbiety; 3. z obrazami św. Józefa i bł. Szymona z Lipnicy; 4. z obrazami śś. Antoniego Padewskiego i Jana z Dukli. Ołtarz w kaplicy wczesnobarokowy z 1. poł. XVII w., z uzupełnieniami z 2. poł. XVIII i XX w., z łaskami słynącym obrazem Misericordia Domini, renesansowym z XVI w., malowanym na desce. W kaplicy także obraz Naigrawanie się z Chrystusa, barokowy z XVII w., przypisywany Franciszkowi Lekszyckiemu. Ambona neobarokowa z 2. poł. XIX w. lub początku XX w. Konfesjonał w kształcie ławy, barokowy z XVII w. Kropielnica marmurowa z XVIII w. Organy 15-głosowe wykonał w 1883 r. Jan Grocholski ze Starego Sącza, następnie były remontowane i powiększane przez Henryka Siedlara z Krakowa w latach 1967-68 oraz 1972 r. Stacje Męki Pańskiej barokowe z XVIII w. Rzeźby: 1. Krucyfiks barokowy z XVIII w. w przedsionku; 2. Matka Boska z Dzieciątkiem w typie Loretańskiej, barokowo-ludowa z XVIII w. umieszczona we wnęce muru w przejściu do krużganków. Epitafia:1. Wacława Krzecza? z Męciny, chorążego sądeckiego, barokowe z 1671 r.; 2-4. klasycystyczne, marmurowe rodziny Mokronowskich: 2. Elżbiety (zm. 1797); 3. Hieronima (zm. 1799); 4. Józefy (zm. 1795) i Róży (zm. 1801).
Tekst umieszczony 29.11.2003, aktualizowany 05.12.2003
Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013
LITERATURA
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 13, Powiat tarnowski, Warszawa 1953
Kornecki M., Kościoły diecezji tarnowskiej [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972
Krupiński A., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Kraków 1989
Pasternak P., Katalog organów w diecezji tarnowskiej, maszynopis
Tarnów, kościół Podwyższenia Krzyża Świętego, bernardynów
