Kościoły

Nowy Sącz, kościół św. Małgorzaty

Lokalizacja: Nowy Sącz, plac Kolegiacki 1 (49.625092, 20.693340)
Budowa: połowa XIV w.
Styl: gotyk, barok

HISTORIA. Początek istnienia parafii w Nowym Sączu wiąże się z lokacją miasta, która miała miejsce w 1292 r. Początkowo świątynią parafialną był kościół św. Wojciecha, który pozostawał poza murami miejskimi. Dlatego z czasem stojący w centrum miasta kościół filialny św. Małgorzaty, przejął rolę świątyni parafialnej. W 1448 r. kościół został podniesiony do godności kolegiaty przez Zbigniewa Oleśnickiego, ówczesnego biskupa krakowskiego. W 1991 r. papież Jan Paweł II nadał kościołowi św. Małgorzaty tytuł bazyliki mniejszej. Budowę pierwotnego murowanego kościoła na tym miejscu datuje się na w koniec XIII w. a jego fundację wiąże się z osobą Wacława II, króla Czech i Polski. Obecny kościół zbudowany został około połowy XIV w., początkowo była to dwunawowa hala, nawiązująca do dwunawowych kościołów kazimierzowskich. Wyraźne są też związki z budownictwem sakralnym na słowackim Spiszu. Począwszy od XV w. kościół był wielokrotnie powiększany i przekształcany. Po pożarze w 1486 r. do kościoła dobudowano dwie wieże od zachodu a prezbiterium otrzymało trójboczne zamknięcie. W XVII w. zniesiono dwunawowy układ halowy, a w jego miejsce wprowadzono trójnawowy układ bazylikowy. W latach 1805-22 kościół św. Małgorzaty został gruntownie przebudowany, przez co zatracił częściowo cechy stylowe. Obniżono wtedy mury prezbiterium i nawy głównej, wprowadzając stropy płaskie, przebudowano też fasadę zachodnią i obie wieże. W latach 1928-30 miała miejsce gruntowna restauracja kościoła pod kierunkiem architekta Józefa Wojtygi. Przebudowano wtedy nawy boczne i wprowadzono nowe sklepienia. Kolejna przebudowa, pod kierunkiem architekta Stefana Świszczowskiego miała miejsce w latach 1955-59. Przekształcono wtedy wieże, różnicując hełmy, zrekonstruowano portal i zbudowano nowy chór muzyczny. Wreszcie w latach 1969-73 architekci Tadeusz Gawłowski i Juliusz Klimek poprzez zasadniczą przebudowę kościoła podjęli próbę przywrócenia mu gotyckiego charakteru.

ARCHITEKTURA. Gotycki, z fragmentami barokowymi, o częściowo zatartych cechach stylowych. Murowany z kamienia, cegły i z żelazobetonu. Trójnawowy, bazylikowy, z węższym, wydłużonym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie, przy którym od północy zakrystia, a od południa kruchta. Przy korpusie od frontu szeroki masyw dwuwieżowy z kruchtą i kaplicami między wieżami. Wieże kwadratowe, niejednakowej wysokości, nakryte hełmami o barokowej formie z latarniami. Wieża północna wyższa, z  hełmem z 1957 r., południowa o najwyższej kondygnacji ze ściętymi narożami z około 1631 r., z hełmem z około 1820 r. Na zewnątrz prezbiterium opięte przyporami. Na wschodniej ścianie prezbiterium grupa Ogrójca, barokowa z XVII/XVIII w. Nad nawą główną i prezbiterium dachy dwuspadowe, z wieżyczka na sygnaturkę z latarnią nad nawą. Nad nawami bocznymi i zakrystią dachy pulpitowe. Wewnątrz nad prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe, rekonstruowane z żelbetu, sklepienie nawy głównej również żelbetowe, nad nawami bocznymi sklepienia krzyżowe, przerabiane. Tęcza zamknięta ostrołukowo. 

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Polichromia. W prezbiterium odsłonięte zostały fragmentarycznie malowidła gotyckie z końca XIV w., prawdopodobnie ze scenami pasyjnymi. Także w przyziemiu zachodniego masywu zachowane są fragmenty gotyckich malowideł. Zespół witraży zaprojektowany w latach 1976-79 przez Teresę Reklewską. W prezbiterium witraże przedstawiają Chwałę Chrystusa Przemienionego Ołtarz główny późnorenesansowy z 1. połowy XVII w., przerabiany po 1887 r. zapewne przez Ludwika Sikorskiego. W polu głównym łaskami słynący obraz Veraicon, tzw. Przemienienia Pańskiego, przypuszczalnie czeski z 2. połowy XIV w., przeniesiony w 1785 r. z dawnego kościoła franciszkanów. W ołtarzu ponadto rzeźba Matki Boskiej w mandorli i osiem rzeźb świętych, wszystkie późnorenesansowe z 1. Połowy XVII w. oraz tabernakulum marmurowe, późnorenesansowe. Siedem ołtarzy bocznych. Dwa przy tęczy, identyczne, późnorenesansowe z 1. połowy XVII w., w prawym obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Dwa ołtarze w nawie, lewy rokokowy, wykonany około 1760 r. przez Piotra Korneckiego, z rzeźbami Zachariasza, św. Elżbiety, Joachima i Anny oraz obrazem św. Józefa, malowanym około 1930 r. przez Bolesława Barbackiego, prawy neorokokowy z 2. połowy XIX w., wzorowany na poprzednim, z obrazem Chrystusa Zmartwychwstałego. Dwa ołtarze w nawach bocznych, w lewej zestawiony w 1960 r., z gotycką rzeźbą Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 3. ćwierci XIV w., przeniesioną z tzw. kaplicy szwedzkiej oraz z gotyckimi płaskorzeźbami 12 apostołów z 2. połowy XIV w., pomorskiej proweniencji, podarowanymi prawdopodobnie jako votum przez króla Władysława Jagiełłę, do 1958 r. przechowywanymi w kościele św. Heleny; w prawej neobarokowy z XX w., z obrazami św. Franciszka i św. Judy Tadeusza, malowanymi około 1930 r. przez Bolesława Barbackiego. Ołtarz pod wieżą północną z XX w., z figurą Matki Boskiej z tegoż czasu. Na belce tęczowej grupa Ukrzyżowania, złożona z krucyfiksu późnogotyckiego z 1. połowy XVI w.? i rzeźb neogotyckich MB Bolesnej i św. Jana Ewangelisty. Chrzcielnica brązowa, renesansowa z 1557 r. Kropielnica kamienna z XVII w. Ambona neobarokowa z końca XIX w., wykonana przez Ludwika Sikorskiego. Ławy rokokowe z 2. połowy XVIII w. Obraz epitafijny Stanisława, proboszcza biegonickiego, ze sceną adoracji Trójcy Św. przez świętych i przedstawicieli stanów, barokowy z około połowy XVII w., z kręgu Tomasza Dolabelli. Dwa krucyfiksy barokowe z XVII i XVIII w. Organy w korpusie nawowym 34-głosowe wykonane w zakładzie Włodzimierza Truszczyńskiego z Warszawy w 1978 r. Organy w prezbiterium 16-głosowe, stanowiące część niedokończonego instrumentu Wacława Biernackiego z 1961 r., przebudowane przez Włodzimierza Truszczyńskiego w 1976 r. Epitafia: 1. ławnika nieznanego nazwiska (zm. 1565), kamienne, z płaskorzeźbioną postacią, renesansowe; 2. Erazma i Katarzyny Karczów z 1585 r., renesansowe; 3. Zofii Poławińskiej (zm. 1623), marmurowe, renesansowe, z płaskorzeźbioną grupą Ukrzyżowania; 4. Niewiasty z rodu Szreniawitów (zm. 1737), marmurowe, inskrypcyjne; 5. Marli Eleonory Józefiny Miller (zm. 1811), marmurowe, inskrypcyjne z XVIII w. 6. ks. infułata Władysława Lesiaka (zm. 1977); 7. ks. arcybiskupa Jerzego Ablewicza, biskupa tarnowskiego (zm. 1990); 8. ks. prałata Stanisława Lisowskiego (zm. 2000); ks. prałata Waldemara Durdy (zm. 2007); Tablice pamiątkowe: 1. oficerów i żołnierzy 20 austriackiego pułku piechoty liniowej stacjonującego w Nowym Sączu, a poległych w bitwach pod Skalitz i Sadową w 1866 r. 2. ofiar ziemi sądeckiej z czasu II wojny światowej.

Tekst umieszczony 23.01.2007, tekst ostatnio aktualizowany 20.10.2022

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 10, Powiat nowosądecki, Warszawa 1953
Kornecki M., Kościoły diecezji tarnowskiej, [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013
Nowy Sącz. Przewodnik po zabytkach, Nowy Sącz 1994
Pasternak P., Katalog organów w diecezji tarnowskiej, maszynopis
Strona internetowa: http://www.swmalgns.tarnow.opoka.org.pl/

Nowy Sącz, kościół św. Małgorzaty

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł