Kościoły

Wojnicz, kościół św. Wawrzyńca

Lokalizacja: Wojnicz, ul. Jagiellońska, powiat Tarnów (49.956047, 20.836671)
Budowa: połowa XV w., do 1773 r., 1930
Styl: gotyk, barok, neobarok

HISTORIA. Parafia w Wojniczu powstała przypuszczalnie już w końcu XI w., w 1465 r. bp Jan Lutek z Brzezia wyniósł tutejsze probostwo do godności prepozytury. Z czasem kościół wojnicki podniesiony został do rangi kolegiaty, co potwierdzał synod diecezji krakowskiej z 1621 r. Zniesienie kolegiaty nastąpiło w 1786 r. na skutek decyzji władz austriackich. Pierwotny kościół w Wojniczu wzmiankowany był w latach 1325-27. Obecny w najstarszych partiach wzniesiony został około połowy XV w., przypuszczalnie z inicjatywy ks. Jana z Pniowa, archidiakona krakowskiego i proboszcza wojnickiego. Zniszczony przez pożar w 1772 r., następnie odbudowany i przekształcony do 1773 r. staraniem ks. Jana Duwala. W 1914 r. ponownie uszkodzony, tym razem na skutek działań wojennych, odbudowany do 1920 r. W 1930 r. powiększony został o nawy boczne oraz zakrystię od południa według projektu Zdzisława Mączeńskiego. W latach 1958-60 dobudowana została od frontu niska wieża według projektu Antoniego Mazura, która w latach 1997-2001 została podwyższona i nakryta nowym hełmem według projektu architekta Otto Schiera. W latach 1757-81 prepozytem kolegiaty wojnickiej był ks. Jan Duwal, późniejszy oficjał generalny i biskup nominat tarnowski.

ARCHITEKTURA. Obiekt w najstarszych partiach gotycki, w nowszych barokowy i pseudobarokowy. Murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Korpus pierwotnie jednonawowy, obecnie trójnawowy, pięcioprzęsłowy, bazylikowy z czteroprzęsłowym trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Przy nawie głównej od północy i południa znajdują się dwie kaplice a od zachodu wieża z przedsionkiem w przyziemiu, czworoboczna, o czterech kondygnacjach, nakryta pseudobarokowym hełmem baniastym o podwójnej latarni. Do prezbiterium od północy przylega dawna zakrystia, obecnie kaplica z dawnym skarbcem i przedsionkiem obok, a od południa dobudowana jest nowa zakrystia. Na zewnętrznej ścianie od wschodu prezbiterium znajduje się Ogrójec późnobarokowy w formie kapliczki, otwarty półkolistą arkadą, nakryty daszkiem łamanym, w nim rzeźby Chrystusa i apostołów z XVIII w. Ściany zewnętrzne opięte zostały przyporami. Elewacja zachodnia o podziałach pilastrowo-ramowych i lizenowych, elewacje kaplic o podziałach lizenowych. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad nawami bocznymi i przybudówkami przy prezbiterium od północy pulpitowe, nad nową zakrystią kopuła z latarnią. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę kształtu barokowego o podwójnej latarni, wzniesiona około 1930 r., w miejsce poprzedniej neogotyckiej. Wewnątrz ściany nawy podzielone zostały pilastrami i gzymsowaniem. Chór muzyczny wsparty na trzech arkadach filarowych o dekoracji rokokowej. Tęcza zamknięta łukiem ostrym. Sklepienia w prezbiterium sieciowe, późnogotyckie, w nawie kolebkowe z lunetami na gurtach, spływających na pilastry, w kaplicach kolebkowo-krzyżowe, w dawnej zakrystii krzyżowe, w nowych nawach bocznych kolebkowe, w nowej zakrystii kopuła z latarnią. Okna w prezbiterium ostrołukowe, gotyckie, w nawie głównej zamknięte półkoliście, w kaplicach segmentowo, w dawnej zakrystii i skarbcu prostokątne w obramieniach uszatych, w nawach bocznych koliste. W wejściach dwa portale, jeden gotycki, ostrołukowy z XV w., drugi barokowy z 1754 r., w nim drzwi z okuciami barokowe.

WYSTRÓJ I WYPOSAŻENIE WNĘTRZA. Polichromia. W nawie i kaplicach rokokowa, wykonana przez Jana Neydörfera w 1768 r.; zawiera przedstawienia figuralne i pejzaże wśród motywów ornamentalnych: m.in. Apoteoza św. Jacka Odrowąża; Apoteoza św. Jana Kantego z postaciami doktorów kościoła: śś. Grzegorza Wielkiego, Ambrożego, Augustyna i Hieronima; Apoteoza św. Wawrzyńca; czterej Ewangeliści: Mateusz, Łukasz, Jan i Marek; św. Wawrzyniec z symbolami męczeństwa, kratą i palmą; Chrzest Jezusa w Jordanie. W prezbiterium i nawach bocznych polichromia malowana przez Macieja Makarewicza w latach 1953-56. Ołtarz główny późnobarokowy z 1754 r., architektoniczny, ujęty dwiema parami kręconych kolumn, z rzeźbami śś. Wawrzyńca i Szczepana oraz Boga Ojca, aniołów i Ducha Świętego pod postacią gołębicy w zwieńczeniu; w polu głównym krucyfiks barokowy, drewniany z XVII w., na tle panoramy Jerozolimy. Ołtarze boczne przy tęczy, późnobarokowe z XVIII w.: 1. lewy, z obrazem MB z Dzieciątkiem zw. Pocieszenia, zapewne z XVIII/XIX w., z napisem starocerkiewnym w polu głównym oraz obrazem św. Małgorzaty, owalnym z XVIII w., w zwieńczeniu; 2. prawy, z obrazami Świętej Trójcy i św. Wawrzyńca z XVIII w. i Serca Pana Jezusa z XIX w. oraz w zwieńczeniu św. Barbary z XVIII w., owalny. Ołtarze w kaplicach późnobarokowe z ok. poł. XVIII w., w kaplicy pn.: 1. z obrazami NMP Niepokalanie Poczętej i św. Mikołaja w zwieńczeniu, oba z XVIII w.; 2. z obrazkiem Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Barbary z XVIII w. w zwieńczeniu; w kaplicy pd.: z obrazami św. Józefa i w zwieńczeniu św. Katarzyny, oba z XVIII w.; 2. z obrazami Świętej Rodziny i w zwieńczeniu niezidentyfikowanej Męczennicy (św. Tekli?), oba z XVIII w. Chrzcielnica cynowa, gotycka z XV w., z pokrywą drewnianą, rokokową z 2 poł. XVIII w. Ambona rokokowa z 2. poł. XVIII w. Stalle późnobarokowe z 2. poł. XVIII w. Trzy konfesjonały późnobarokowe z 2. poł. XVIII w. Prospekt organowy późnobarokowe z 2. poł. XVIII w., z rzeźbą trąbiącego anioła na szczycie prospektu. Organy 20-głosowe wykonane w firmie braci Rieger, wielokrotnie powiększane, ostatnio w latach 70. przez Mieczysława Gwoździa z Nowego Sącza oraz w 2003 przez Lecha Skoczylasa z Krakowa. Obrazy: 1-4. śś. Jan Kanty, Kazimierz Królewicz, Stanisław bp i Wojciech, barokowe z po r. 1754, malowane przez Tadeusza Kuntze; 5-8. czterej ewangeliści, barokowe, owalne, z po r. 1754, malowane przez Tadeusza Kuntze; 9. Święta Trójca; 10. św. Jan Nepomucen; 11. Chrystus u słupa, wszystkie barokowe z XVIII w.; 12. św. Anna Samotrzeć, ludowy z XIX w.; 13-14. dwa obrazy koliste z XVIII w., bardzo zniszczone. Rzeźby: 1. krucyfiks z XVI/XVII w.; 2. krucyfiks barokowy z XVIII w.; 3-14. dwanaście posągów apostołów z XIX/XX w.; 15. Chrystus Frasobliwy, ludowy. Pomnik nagrobny Antoniego i Magdaleny Stadnickich, klasycystyczny z 1818 r., z czarnego marmuru, w formie sarkofagu, z herbami Szreniawa i Topór. Epitafia rodziny Dąbskich: 1. Aleksandra, chorążego inowrocławskiego (zm. 1716), barokowe, wyk. z marmuru, z portretem zmarłego i herbem Godziemba; 2. Fortunata (zm. 1808); 3. Katarzyny z Bobrowskich (zm. 1833); 4. Antoniego (zm. 1835).

DZWONNICA. Przy kościele wolno stojąca z 1663 r., zbudowana przez Wojciecha Włodykę przekształcona częściowo w XVIII w. Drewniana, konstrukcji słupowej, szalowana, o ścianach zwężających się ku górze, z nadwieszoną izbicą, nakryta gontowym dachem namiotowym. Kościół otoczony jest murem zbudowanym w latach 1962-65, z kapliczkami mieszczącymi Stacje Drogi Krzyżowej oraz czterema narożnymi kaplicami, z których jedna od północnego-zachodu jest starsza i wzniesiona została w 2. poł. XVIII w., pozostałe wzorowane są na niej, dwie kaplice po stronie wschodniej służą jako bramki w ogrodzeniu kościelnym.

Tekst umieszczony 12.09.2003, ostatnio aktualizowany 10.11.2005
Autorem trzech zdjęć jest Andrzej Mleczko
Rzut poziomy za: Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013

LITERATURA

Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 3, Powiat brzeski, Warszawa 1953
Kornecki M., Dzieje sztuki, [w:] Województwo tarnowskie, Wrocław 1998
Kornecki M., Kościoły diecezji tarnowskiej [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972
Krupiński A., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Kraków 1989
Pasternak P., Katalog organów w diecezji tarnowskiej, maszynopis
Strona internetowa: www.wojnicz.tarnow.opoka.org.pl/

Wojnicz, kościół św. Wawrzyńca

• Poprzedni artykuł
• Następny artykuł