Tarnów, katedra Narodzenia NMP

Szczegóły: | Opublikowano: 22 wrzesień 2016 | Odsłony: 5670

Tarnów, katedra Narodzenia NMP

Lokalizacja: Tarnów, pl. Katedralny 5 (50.013096, 20.987095)
Budowa: połowa XIV w.
Styl: gotycki, neogotycki

HISTORIA. Pierwotny kościół parafialny dla nowo założonego miasta Tarnowa wzniesiony został około połowy XIV w., zapewne z fundacji Spycymira Leliwity, kasztelana krakowskiego i właściciela miasta. Kościół ten przypuszczalnie składał się z trójprzęsłowej nawy i krótkiego, zamkniętego ścianą prostą prezbiterium, do którego dostawiona była od pn. zakrystia oraz krucht przybudowanych od pd. i zach. Kruchta zach. mogła stanowić przyziemie drewnianej wieży. W 4. ćw. XIV w. do kościoła dobudowano od pd. kaplicę św. Krzyża z fundacji Spytka z Tarnowa, podkomorzego krakowskiego. Już wtedy musiał to być okazały obiekt skoro w 1392 r. wyświęcono w nim Jakuba Strepę na abpa halickiego. W 1400 r. bp krakowski Piotr Wysz podniósł kościół do godności kolegiaty. W 1415 r. od południa wzniesiono kaplicę Rozesłania Apostołów z fundacji Jana z Tarnowa, wojewody krakowskiego oraz jego brata Spytka, wojewody sandomierskiego. W latach 1483 i 1494 kościół był niszczony przez pożary, podczas odbudowy po ostatnim z nich wzniesiono wieżę od zach. i nakryto kościół sklepieniem sieciowym. Następnie w 1512 r. dobudowano od pn. kaplicę św. Anny i skarbiec a w 1514 r. od pd. kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej, wtedy też do kruchty pd. dobudowano przedsionek. Z XVII w. pochodzi tzw. zakrystia właściwa. W latach 1612, 1663 i 1735 kościół był niszczony przez kolejne pożary. W 1712 r. wzniesiono na piętrze, nad skarbcem kaplicę Świętych Relikwii, wzorowaną na kaplicy św. Jacka u krakowskich dominikanów, w 1780 r. obniżono ją do poziomu posadzki, wtedy też powstała nowa zakrystia a nad nią skarbiec. Po utworzeniu diecezji tarnowskiej w 1786 r. kościół otrzymał tytuł katedry. Prace przy nowej katedrze trwały przez cały niemal XIX w. W latach 1810-16 połączono południowy szereg kaplic w jedno wnętrze. W 1827 r. prezbiterium zostało przedłużone i zakończone wieloboczną apsydą, połączono też północny szereg kaplic, tworząc nawę pn. W latach 1850-53 dobudowano od pn. drugą zakrystię tzw. kanonicką. Z kolei w latach 1889-97 kościół został gruntownie przekształcony w duchu historyzmu według projektu architekta Juliana Zachariewicza ze Lwowa, pod kierunkiem inżyniera Janusza Rypuszyńskiego. W czasie tej przebudowy podwyższono wieżę do czwartej kondygnacji, wzniesiono chór muzyczny, dobudowano dwie kruchty od pn. i zamknięto wielobocznie prezbiterium. Kościół odnawiany był w 1957 r. oraz niezbyt szczęśliwie w 1981 r. W 1972 r. tarnowska katedra otrzymała od papieża Pawła VI tytuł Bazyliki Mniejszej.

ARCHITEKTURA. Gotycki, częściowo przekształcony w stylu neogotyckim. Murowany z cegły z użyciem kamienia do detali architektonicznych. Nakryty wysokimi dachami dwuspadowymi. Korpus trójnawowy, trójprzęsłowy, bazylikowy z trójprzęsłowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą od zach. Wieża kwadratowa, wysoka na 72 metry, nakryta ostrosłupowym hełmem z iglicą, na której złocona korona z 1898 r., upamiętniająca 50-lecie rządów cesarza Franciszka Józefa. W dolnej kondygnacji kruchta nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym z XV w. Przy korpusie dwie kruchty, od pn. neogotycka z 1897 r. a od pd. późnogotycka ze sklepieniem sieciowym z początku XVI w. Przy prezbiterium od pn. piętrowa przybudówka mieszcząca na parterze od zach. przedsionek (dawną zakrystię) z pocz. XV w., właściwą zakrystię z pocz. XVII w. i zakrystię kanonicką z 1853 r., na piętrze skarbiec po części z XVI w. i 1890 r. Na zewnątrz kościół opięty przyporami, na elewacjach korpusu fryz ząbkowy. Wewnątrz prezbiterium nakryte sklepieniem sieciowym (dwa przęsła) i gwiaździstym (jedno przęsło) z 1890 r. W apsydzie na konsolach figury śś. polskich: Wojciecha, Stanisława bpa, Kingi, bł. Szymona z Lipnicy, Kazimierza i Jana Kantego, wykonane przez Zygmunta Langmana w 1892 r. Nawa główna nakryta sklepieniem sieciowym z 1494 r., uzupełnionym w 1890 r. Chór muzyczny, neogotycki z 1897 r., z rzeźbami śś. Cecylii i Grzegorza Wielkiego papieża na balustradzie, wykonany przez krakowskiego rzeźbiarza Zygmunta Langmana. Arkada tęczy ostrołukowa, podobnie jak arkady łączące nawę główną z nawami bocznymi. Nawy boczne powstałe z kolejno dobudowywanych kaplic i krucht, połączonych między sobą w 1827 r. Nawa północna złożona począwszy od zachodu: z kaplicy św. Anny, gotyckiej, zbudowanej w 1512 r., ze sklepieniem gwiaździstym, z h. Leliwa na zworniku z 1514 r.; z dawnej kruchty nakrytej sklepieniem krzyżowym; z kaplicy Serca Pana Jezusa (dawniej Świętych Relikwii), barokowej, wzniesionej w 1712 r., pierwotnie piętrowej ze skarbcem w przyziemiu i przebudowanej w 1780 r., nakrytej eliptyczną kopułą z latarnią. Nawa południowa złożona począwszy od zachodu: z kaplicy Rozesłania Apostołów, gotyckiej, ufundowanej w 1415 r. przez Jana z Tarnowa, wojewodę krakowskiego i jego brata Spytka z Jarosławia, jako wotum za zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem, ze sklepieniem gwiaździstym, z h. Sternberk na zworniku, przypuszczalnie z ok. 1514 r.; z dawnej kruchty, gotyckiej, ze sklepieniem gwiaździstym; z kaplicy św. Krzyża, gotyckiej, wzniesionej w 4. ćw. XIV w. z fundacji Spycymira z Tarnowa, podkomorzego krakowskiego, ze sklepieniem siedmiopolowym i pięcioma wspornikami w formie głów ludzkich z około 1400 r.; kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej, gotyckiej, zbudowanej w 1514 r., ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym i wspornikami w kształcie głów, w typie renesansowym oraz kaplicy św. Benedykta, neogotyckiej z 1827 r. Portale: 1. do nawy pn. gotycki, kamienny, ostrołukowy, profilowany z przed 1400 r.; 2. z przedsionka do nawy pd., gotycko-renesansowy wykonany być może z fundacji Elżbiety ze Sternberku po 1511 r., wg drzeworytu Zaślubiny Marii Albrechta Dűrera kamienny zamknięty łukiem półkolistym, profilowany, z laskowaniem i dekorację rzeźbiarską z przedstawieniami: Chrystusem Bolesnym tzw. w studni z Matką Boską i św. Janem, ptakami, aniołami z Arma Christi, lisem i niedźwiedziem oraz motywami roślinnymi i tarczą z h. Leliwa i Sternberk; 3. z wieży do nawy, późnogotycki z początku XVI w., kamienny, zamknięty łukiem półkolistym, ujęty ornamentem roślinnym, z h. Leliwa w kluczu; 4. do zakrystii z XVII w., marmurowy, prostokątny, profilowany; 5. w wejściu pod wieżą, neogotycki z 1906 r., z piaskowca, ostrołukowy, wykonany według projektu Juliana Zachariewicza przez Piotra Kulkę z Tarnowa.

POLICHROMIA. W dawnej kaplicy Matki Boskiej Szkaplerznej zachowały się fragmenty z lat 1514-26, przedstawiające sceny maryjne: Zwiastowanie, Narodzenie Pana Jezusa, Pokłon Trzech Króli i Ofiarowanie w świątyni oraz sceny pasyjne: Pojmanie, Sąd u Kajfasza i Biczowanie. W nawie głównej, w blendowych wnękach okiennych postacie wybitnych osobistości z historii polski malowane przez Adama Marczyńskiego w 1957 r. W nawie północnej polichromia malowana przez Józefa Dutkiewicza w 1958 r., natomiast we wnętrzu kopuły kaplicy Serca Pana Jezusa malowana przez Wacława Taranczewskiego. W nawie południowej, w dawnej kaplicy Rozesłania Apostołów, sceny z bitwy pod Grunwaldem, malowane przez Józefa Dutkiewicza w latach 1957-58. W kruchcie północnej sgraffitowa dekoracja figuralna, także wykonana przez Józefa Dutkiewicza w 1958 r. W latach 1957-58 w kruchcie południowej nad wejściem ten sam artysta przedstawił Chrystusa Pantokratora (Maiestas Domini).
WITRAŻE. W prezbiterium, w trzech oknach apsydy z fundacji Marii Bidzińskiej, poświęcone pamięci jej braci, księży Gwizdoniów: Wawrzyńca, prepozyta kapituły katedralnej (zm. 1885) i Błażeja, dziekana w Wojniczu (zm. 1889), wykonane w pracowni Jelego w Innsbrucku. W nawie północnej, w trzech oknach, wszystkie wykonane w zakładzie Geylinga w Wiedniu: 1. ze św. Stanisławem bpem, ufundowany w 1891 r. przez infułata Stanisława Walczyńskiego, prepozyta kapituły katedralnej; 2. ze śś. Tomaszem z Akwinu, Hieronimem i Alfonsem Ligouri, ufundowany w 1896 r. przez profesorów Seminarium Duchownego w Tarnowie; 3. ze św. Anną, ufundowany w 1899 r. przez katechetów szkół tarnowskich. W nawie pd.: w oknie zach., wykonane w zakładzie Geylinga w Wiedniu w 1899 r., przedstawia Chrystusa Dobrego Pasterza; pozostałe witraże wykonane w 1986 r., według projektu Józefa Furdyny, w pracowni Anny i Ireneusza Zarzyckich w Krakowie, z przedstawieniami współczesnych wydarzeń: II wojna światowa, 1000-lecie chrześcijaństwa w Polsce, sanktuaria maryjne w diecezji tarnowskiej, nadanie katedrze tytułu Bazyliki Mniejszej i peregrynacja Matki Boskiej Częstochowskiej w Diecezji, w symbolu pustych ram (1968-70). W przedsionku południowym wykonany w zakładzie Geylinga w 1894 r., przedstawia Pokłon Trzech Króli.

WYPOSAŻENIE WNĘTRZ. P r e z b i t e r i u m. Pomniki nagrobne: 1. Barbary z Rożnowa Tarnowskiej, matki hetmana (zm. 1517), o renesansowym schemacie z około 1520 r., z piaskowca, z płaskorzeźbioną, gotycką postacią zmarłej o formie Matki Boskiej Bolesnej, umieszczoną w pozie leżącej na sarkofagu. Pomnik wsparty na cokole dodanym w 1891 r. nad którym putta podtrzymujące szerokie zwoje oraz elementy roślinne, w zwieńczeniu zamkniętym od dołu czterema rozetami a od góry łukiem arkady znajdują się dwa anioły podtrzymujące banderolę. Pomnik ujęty półkolistym obramieniem wypełnionym ornamentem roślinnym oraz pilastrami z groteską i maszkaronami, powyżej herby Starykoń i Sulima; 2. Jana Tarnowskiego, hetmana wielkiego koronnego (zm. 1561) i jego syna Jana Krzysztofa, kasztelana wojnickiego (zm. 1567), renesansowy, wykonany w latach 1561-73, sygnowany przez Jana Marię Padovano, z piaskowca, czerwonego marmuru węgierskiego i alabastru, dwukondygnacjowy, architektoniczny, z prostokątnymi niszami na postacie zmarłych, którzy ułożeni zostali na sarkofagach, w pozach tzw. sansowinowskich. Pomnik wsparty na cokole dekorowanym rustyką, kondygnacja dolna poświęcona Janowi Krzysztofowi, ujęta w herby Leliwa i Odrowąż i płaskorzeźbione postacie geniuszów śmierci, górna kondygnacja poświęcona hetmanowi, ujęta parą kolumn toskańskich i zwieńczona belkowaniem z trójkątnym przyczółkiem i herbem Leliwa, po bokach alegoryczne postacie kobiece: Sprawiedliwość i Roztropność, nad nimi zawieszono panoplia. Całość zwieńczona silnie rozbudowaną attyką z rzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego, postaciami alegorycznymi geniuszów Chwały i Zwycięstwa oraz puttami trzymającymi herby Leliwa i Sulima. Na pomniku także tablice inskrypcyjne i alabastrowe płyty ze scenami batalistycznymi, przypominającymi triumfy hetmana: u góry zwycięski pochód z pod Obertyna w 1531 r., po lewej oblężenie i zdobycie Staroduba w 1535 r., po prawej bitwa pod Chocimiem w 1538 r.; 3. Zofii z Tarnowskich Ostrogskiej, córki hetmana (zm. 1570), ufundowany przez męża zmarłej Konstantego Wasyla Ostrogskiego, hetmana wielkiego litewskiego, renesansowy, przypisywany Wojciechowi Kuszczycowi lub Hieronimowi Canavesiemu, z piaskowca i czerwonego marmuru węgierskiego, połączony konstrukcyjnie z pomnikiem Tarnowskich, z płaskorzeźbioną postacią zmarłej umieszczoną w prostokątnej niszy, zwieńczony kartuszem z herbem Leliwa, Odrowąż, Pilawa i Sulima oraz krzyżem; 4. Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego (zm. 1620) i jego żony Zuzanny Sereda (zm. 1596), manierystyczny, architektoniczny, z lat 1610-20, rozpoczęty i częściowo wykonany przez architekta Willema van den Blocke, ukończony przez rzeźbiarza Jana Pfistera z Wrocławia, z czarnego i czerwonego marmuru oraz żółtego alabastru. W centralnym polu, w półkolistej niszy grupa Ukrzyżowania i klęczące postacie pary książęcej, na sarkofagu, pod którym trzy lwy z herbami; po bokach w półkolistych niszach, ujętych parami kolumn, postacie Dawida i Daniela; poniżej po obu stronach tablicy inskrypcyjnej personifikacje cnót: Wiary i Nadziei. Zwieńczenie w formie aedikuli z płaskorzeźbionym przedstawieniem Chrystusa Zmartwychwstałego, po bokach postacie proroków: Mojżesza i Jana Chrzciciela. Stalle kanonickie i tron biskupi, neogotyckie z końca XIX w., wykonane w pracowni Kazimierza Wakulskiego w Krakowie.
N a w a   g ł ó w n a. Ołtarze boczne neobarokowe, z około 1850 r., wykonane w pracowni Kajetana Damasiewicza w Nowym Sączu. 1. lewy przy tęczy, z obrazem matki Boskiej Częstochowskiej, kopia z 1982 r.(?), malowany przez Kazimierza Rydla z Krakowa. W predelli niewielkie obrazy polskich śś.: Maksymiliana Kolbe, bł. Urszuli Ledóchowskiej, bł. Karoliny Kózkówny, bł. Marii Teresy Ledóchowskiej i Alberta Chmielowskiego, malowane przez Józefa Furdynę; 2. prawy przy tęczy, z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego z około 1850 r., wykonane przez malarza z Kalwarii Zebrzydowskiej. W predelli niewielkie obrazy: Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, św. Józefa Oblubieńca i św. Stanisława bpa, dwa ostatnie malował Józef Furdyna; 3. przy filarze, z obrazem św. Kazimierza, sygnowanym przez Xawerego Marynowskiego z 1848 r., darem ks. Walentego Kostkowicza, kanclerza Kurii Biskupiej. W predelli wykonanej w 2001 r. przez Adama Faglio z Nowego Wiśnicza umieszczono obrazy: bł. Zygmunta Gorazdowskiego, bł. Celestyny Faron, św. Rafała Kalinowskiego, św. Faustyny i bł. Honorata Koźmińskiego. Na belce tęczowej Grupa Ukrzyżowania: krucyfiks z XVI w. oraz figury Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Apostoła z około 1480 r., pochodzące z kościoła w Siemiechowie. Ambona neogotycka z 1894 r., wykonana w pracowni Kazimierza Wakulskiego w Krakowie, drewniana, wsparta na kolumnie z wejściem po schodach, złożona z kazalnicy, na parapecie której pięć płaskorzeźb z wizerunkami Chrystusa i czterech ewangelistów, zaplecka i baldachimu z gołębicą w podniebiu. Ozdobiona ornamentem maswerkowym oraz sterczynami i fialami z żabkami. Chrzcielnica z czarnego marmuru, barokowa z XVII w. z miedzianą, współczesną pokrywą. Stalle kanonickie, późnogotyckie z końca XV w., z bogato rzeźbioną dekoracją o motywach roślinnych i maswerkowych. Ławki rokokowe z 2. poł. XVIII w. Organy 40-głosowe firmy Rieger-Jaegerndorf z 1906 r. Przebudowane i znacznie powiększone przez firmę "Biernacki" w latach 1964-65 oraz Tadeusza Rajkowskiego z Włocławka w 1979 r. Epitafium ks. Marcina Leśniaka, prepozyta kapituły katedralnej i rektora seminarium duchownego (zm. 1889), kamienne, neorenesansowe, z inskrypcja w oprawie jońskich pilastrów, kolistym przyczółkiem i portretem zmarłego. Pomnik Leona Wałęgi, bpa tarnowskiego (zm. 1933), odlane z brązu wg proj. rzeźbiarza Jerzego Bandury z Krakowa, w pracowni Leona Dyrka. Obrazy: 1. św. Józef, sygnowany Feliks Hanusz z 1848 r.; 2. św. Anna, malowany przez Zygmunta Grinera z Tarnowa, około 1850 r.; 3. Matka Boska Różańcowa, kopia obrazu z sanktuarium w Pompei; pozostałe obrazy współczesne: 4. bł. Maria Teresa Ledóchowska, malowany przez Czesława Lenczowskiego w 1975 r.; 5-6. Jezusa Miłosiernego "Jezu ufam Tobie" i św. Juda Tadeusz, oba malowane przez Elżbietę Plewa-Hofmann z Torunia.
N a w a p ó ł n o c n a. Ołtarz klasycystyczny z około 1850 r., zniekształcony w 1982 r. (usunięto wtedy oryginalne tabernakulum i cokoły kolumn, wstawiając w to miejsce neogotyckie tabernakulum i predellę a w podstawę ołtarza rokokowe antepedium). Tabernakulum neogotyckie, wykonane w 1892 r., według projektu Juliana Zachariewicza w pracowni Brix i Anders w Wiedniu. Antepedium rokokowe z 2. poł. XVIII w., trybowane w srebrnej blasze, z postaciami śś. Piotra i Pawła, wykonane we Wrocławiu lub Augsburgu. W ołtarzu obraz Serca Pana Jezusa sygnowany przez Wiesława Zarzyckiego z Krakowa, z 1916 r. Konfesjonały: dwa rokokowe z XVIII w., jeden neogotycki z końca XIX w., wykonane w pracowni Kazimierza Wakulskiego w Krakowie. Stacje Męki Pańskiej fundacji infułata Stanisława Walczyńskiego, wykonane w latach 1895-96 w pracowni Wakulskiego. Pomniki nagrobne: 1. trzech Janów Tarnowskich: Jana Amora, kasztelana krakowskiego, ojca hetmana (zm. 1500), Jana, wojewody sandomierskiego, brata hetmana (zm. 1515) i Jana Aleksandra, syna hetmana (zm. 1515); wykonane z fundacji Jana Tarnowskiego, hetmana wielkiego koronnego około 1558 r. w pracowni Jana Marii Padovano, renesansowy, z piaskowca, w pierwotnej wersji piętrowy i ustawiony w prezbiterium, skąd w 1561 r. przeniesiony na obecne miejsce; z dwiema leżącymi postaciami rycerskimi, ułożonymi na cokole i przedzielonymi trzema konsolami, wspierającymi belkowanie z gzymsem oraz dwoma tablicami inskrypcyjnymi i figurką zmarłego dziecka pośrodku (wykonaną przez Jana Marię Padovano, w zwieńczeniu akroterion z elementami roślinnymi i ptakami; 2. ks. Kaspra Branickiego, prepozyta kolegiaty (zm. 1602), ufundowany przez braci zmarłego, Jana kasztelana bieckiego i niepołomickiego oraz Stanisława, starostę chęcińskiego; manierystyczny, wykonany po 1602 r. w warsztacie Santi Gucciego w Pińczowie (?), z piaskowca i marmuru, z leżącą postacią zmarłego, umieszczoną w prostokątnej niszy, która wsparta jest na kamiennym cokole i ujęta pilastrami, z belkowaniem i wydatnym gzymsem, w zwieńczeniu tablica inskrypcyjna, dwie alegoryczne postacie Wiary i Nadziei oraz herb Gryf w wolutowym obramieniu. Epitafia: 1. Melchiora Ćwiklińskiego, radnego miasta Tarnowa (zm. 1605), późnorenesansowe z piaskowca i marmuru; 2. ks. Jana Mężyka (zm. 1627), późnorenesansowe, marmurowe z portretem na blasze; 3. Kazimierza Tarnowskiego, starosty krzepickiego (zm. 1682), barokowe z marmuru (sarmacki portret zmarłego skradziono); 4. ks. Michała Króla, proboszcza katedry (zm. 1879), z portretem zmarłego; 5. ks. Franciszka Krysty (zm. 1893): ks. Józefa Leśnego (zm. 1896).
N a w a   p o ł u d n i o w a. Ołtarze: 1. neorenesansowy z około 1900 r., z płaskorzeźbą Chrystusa według fresku Ostatnia Wieczerza Leonarda da Vinci, wykonany z marmuru kararyjskiego według projektu Tadeusza Błotnickiego, z tabernakulum wykonanym z brązu, według projektu Czesława Dźwigaja przez Stefana Kowalówkę; 2. z brązu, wykonany według projektu Czesława Dźwigaja przez Stefana Kowalówkę w 1987 r., z przedstawieniem Siedmiu Boleści Matki Boskiej na mensie i z Pietą barokową z XVII w., drewnianą i polichromowaną. Stacje Drogi Krzyżowej, ufundowane w latach 1895-96 przez ks. infułata Stanisława Walczyńskiego, prepozyta kapituły katedralnej. Pomniki nagrobne: 1. Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej, pierwszej żony hetmana (zm. 1521), ufundowany przez męża zmarłej, wykonany około 1555 r. w zakładzie Jana Marii Padovano. Wzorowany na nagrobkach weneckich, wiszący, renesansowy z piaskowca i czerwonego marmuru, z leżącą postacią zmarłej wykonaną zapewne przez Hieronima Canavesiego, (dawniej przypisywaną też Bartłomiejowi Berecciemu), umieszczoną na sarkofagu, w niszy ujętej pilastrami i belkowaniem z trójkątnym przyczółkiem w zwieńczeniu i ozdobionej marmurowymi medalionami z Madonną z Dzieciątkiem oraz herbami Leliwa i Topór; 2. ks. Marcina Łyczko, prepozyta kolegiaty (zm. 1578), późnorenesansowy, wykonany przypuszczalnie przez Wojciecha Kuszczyca z piaskowca i czerwonego marmuru, z leżącą postacią zmarłego, umieszczoną w niszy, wspartej na wysokim cokole, powyżej tablica inskrypcyjna a w zwieńczeniu kartusz i krzyż; 3. księcia Eustachego Sanguszki, namiestnika Galicji (zm. 1903), neoklasycystyczny, z leżącą postacią zmarłego ułożoną na tumbie, wykonany z białego marmuru przez Antoniego Madeyskiego. Epitafia: 1. Aleksandra Wilierskiego, kanonika kolegiaty tarnowskiej i oficjała pilzneńskiego (zm.1598), z brązowego marmuru, z grawirowaną półpostacią zmarłego; 2. Stanisława i Katarzyny Ziębów, mieszczan tarnowskich, manierystyczne, z różnokolorowych marmurów, wykonane przypuszczalnie przez Jana Pfistera w 1622 r.; z płaskorzeźbioną sceną Ukrzyżowania i adorującymi postaciami zmarłych oraz z najstarszym widokiem Tarnowa w tle; 3. ks. Tomasza Ursyna (zm. 1623), późnorenesansowe, z piaskowca i marmuru,; 4-5. umieszczone razem, barokowe z czarnego marmuru: Magdaleny Tarłówny (zm. 1621) i ks. Andrzeja Tarły, prepozyta kolegiaty i oficjała tarnowskiego (zm. 1642), z płaskorzeźbionym wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu śś. Józefa, Stanisława bpa, Karola Boromeusza i Andrzeja oraz z postacią zmarłego, wykonane w 1630 r.; 5. Kazimierza Kulwińskiego, sekretarza królewskiego i jego żony Anny, barokowe, marmurowe z 1678 r.; 6. ks. Piotra Stanisława Orłowskiego, kanonika krakowskiego oraz prepozyta kolegiaty tarnowskiej (zm. 1708), barokowe z dwubarwnego marmuru, architektoniczne, z popiersiem zmarłego i kartuszem z herbem Orla; 7. ks. Wojciecha Kaszewicza, scholastyka kolegiaty, proboszcza w Jodłowej i Bieczu (zm. 1753), barokowe z marmuru; 8. ks. Jana Fukiera, prepozyta kapituły katedralnej (zm. 1849), późnoklasycystyczne z czarnego marmuru; 9-10. z końca XIX w.: Franciszka Hahna i Dominiki Starowiczowej; 11. ks. Jana Jaworskiego (zm. 1908); 12. abpa Jerzego Ablewicza, ordynariusza diecezji tarnowskiej (zm. 1990), wykonane w 2000 r. z brązu według projektu Wincentego Kućmy, z płaskorzeźbioną postacią zmarłego.
K r u c h t a   z a c h o d n i a. Epitafium Wojciecha, rzeźbiarza krakowskiego (zm. 1575), renesansowe z piaskowca, z płaskorzeźbą Ukrzyżowania, wykonane przez Wojciecha Kuszczyca. Tablica poświęcona pamięci Ignacego Łobosa, bpa tarnowskiego (zm. 1900), marmurowa, z popiersiem w medalionie, wykonanym przez Antoniego Madeyskiego. Pomnik Wincentego Witosa, trzykrotnego premiera rządu (zm. 1945), wykonany według projektu Czesława Dźwigaja w pracowni Stefana Kowalówki. Drzwi w wejściu do wieży, dwuskrzydłowe z blachy miedzianej, wykonane według projektu Bogdany i Anatola Drwalów w pracowni Mariana Biedrońskiego.
K r u c h t a   p ó ł n o c n a (Kaplica martyrologii polskiej). W ołtarzu obraz bł. Romana Sitko, malowany przez Adama Faglio. Tablica poświęcona pamięci kapłanów Diecezji Tarnowskiej pomordowanych w czasie II wojny światowej. Drzwi brązowe w wejściu do kruchty, wykonane w 1983 r. według projektu Czesława Dźwigaja w pracowni Stefana Kowalówki, przedstawiają sceny Męki Pańskiej, liczne postaci świętych oraz orły polskie w historycznych odmianach. Do niedawna znajdowała się tu Rzeźba Chrystusa Frasobliwego, późnogotycka z początku XVI w., obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie.
K r u c h t a   p o ł u d n i o w a. Kropielnica marmurowa, barokowa z XVII w. Epitafia: 1. Samuela Szóstkowskiego, mansjonarza tarnowskiego, późnorenesansowe, marmurowe, wykonane po r. 1600; 2. Jana, Aleksandra i Zofii Skrzeszowskich, z fundacji ich ojca Wawrzyńca z 1659 r., marmurowe; 3. ks. Jana Kantego Miki, kanonika kapituły katedralnej i rektora Seminarium Duchownego w Tarnowie (zm. 1868). Płaskorzeźba Zwiastowania, odlana z brązu w 2000 r. według projektu Marka Benewiata, w pracowni Mariana Polańskiego w Tarnowie, umieszczona na ścianie zachodniej. Drzwi brązowe brązowe w wejściu do kruchty, wykonane w 1985 r. według projektu Czesława Dźwigaja w pracowni Stefana Kowalówki, ze scenami o tematyce Maryjnej, na ich odwrocie drzwi żelazne z XVI w.
K r y p t y. Jest ich siedem: dwie pod prezbiterium pod pomnikami Tarnowskich i Ostrogskich, jedna pod nawa główną, dwie Tarnowskich pod dawną kaplicą Rozesłania Apostołów oraz po jednej pod dawnymi kaplicami św. Krzyża i św. Anny. W krypcie Tarnowskich pod prezbiterium zachowała się trumna hetmana Jana Tarnowskiego (zm. 1561). W krypcie Ostrogskich znajdują się sarkofagi cynowe księcia Janusza (zm. 1620) i jego żony Zuzanny Sereda (zm. 1596). W krypcie pod dawną kaplicą św. Anny, w nawie północnej dwa kamienne sarkofagi: 1. ks. Andrzeja Tarły, prepozyta kolegiaty (zm. 1642); 2. Józefa Grzegorza Wojtarowicza, bpa tarnowskiego (zm. 1875), którego zwłoki w 1975 r. przeniesiono z cmentarza Rakowickiego w Krakowie do Tarnowa. Płyta granitowa Jerzego Ablewicza, abpa, ordynariusza tarnowskiego (zm. 1990).

ZEWNĘTRZNE ŚCIANY KOŚCIOŁA. Ściana wschodnie: 1. krucyfiks, żeliwny z 1899 r., w neogotyckim obramieniu, ufundowany przez Janusza Rypuszyńskiego, wykonany przypuszczalnie według projektu Antoniego Madeyskiego; 2. tablica brązowa, upamiętniająca 200-lecie Diecezji Tarnowskiej, wykonana w 1986 r. według projektu Czesława Dźwigaja w pracowni Stefana Kowalówki. Ściana południowa: Tablica brązowa, wykonana w 1910 r. na pamiątkę 500-lecia fundacji kaplicy Rozesłania Apostołów.

PLAC KATEDRALNY. Pomniki: 1. Niepokalanego Poczęcia N.M.Panny, ufundowany w 1884 r. przez bpa Alojzego Pukalskiego, z okazji 30-lecia ogłoszenia tego dogmatu, z figurą Matki Boskiej na wysokiej kolumnie (kopia z 1956 r.); 2. Jana Pawła II, brązowy, wykonany według projektu Bronisława Chromego w pracowni Stefana Kowalówki, odsłonięty w 1981 r.

Tekst umieszczony 08.08.2004, ostatnio aktualizowany 09.06.2005

LITERATURA

Architektura gotycka w Polsce, pod. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, Warszawa 1995
Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, z. 13, Powiat tarnowski, Warszawa 1953
Kornecki M., Kościoły diecezji tarnowskiej, [w:] Rocznik diecezji tarnowskiej na rok 1972, Tarnów 1972
Krupiński A., Zabytki urbanistyki i architektury województwa tarnowskiego, Kraków 1989
Pasternak P., Katalog organów w diecezji tarnowskiej, maszynopis
Szczebak W., Zaproszenie do Bazyliki Katedralnej w Tarnowie, Tarnów 2004
Tarnów. Wielki Przewodnik, t. 2, opr. zb., Tarnów 1992
Trajdos E., Portal południowy katedry w Tarnowie, BHS
Zlat M., Sztuka polska. Renesans i manieryzm, Warszawa 2010
Strona internetowa: https://www.katedratarnowska.pl