Żeleński Zakład Witrażów

Szczegóły: | Opublikowano: 29 wrzesień 2016 | Odsłony: 2908

Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński. Najstarszy działający w Polsce zakład witraży został założony w 1902 r. przez architekta Władysława Ekielskiego i malarza Antoniego Tucha. W 1904 r. do spółki dołączył Stanisław Gabriel Żeleński, który w 1907 r. wykupił zakład z rąk dotychczasowych udziałowców. Stanisław G. Żeleński był bratem pisarza i tłumacza Tadeusza Boya Żeleńskiego. Od 1906 r. zakład przeniósł się do nowej siedziby, zbudowanej według projektu Ludwika Wojtyczki przy ul. Krasińskiego 23. W 1914 r. Stanisław G. Żeleński został powołany do armii austriackiej i jeszcze w tym samym roku poległ w bitwie pod Łukowem. Po jego śmieci zakład prowadziła jego żona Izabela z Madeyskich, która wykupiła kilku zakładów witrażowych: S. Ungera w Tarnowie, S.W. Matejki w Krakowie, L. Appla we Lwowie i Skibińskiego w Warszawie. W 1929 r. po ukończeniu studiów w prowadzenie zakładu włączył się syn Adam. Wspólnie z matką prowadzili firmę aż do jej upaństwowienia w latach 50-tych z krótką przerwą po aresztowaniu właścicieli przez Gestapo w 1944 r. W 1952 r. firma została wzięta pod zarząd Krakowskich Zakładów Szklarskich a następnie upaństwowiona. Obecnie zakład znów jest w rękach prywatnych i za zgodą spadkobierców rodziny Żeleńskich używa historycznej nazwy. Od 2000 r. zakład realizuje nowe zamówienia i prowadzi liczne prace konserwatorskie. W latach 2002–2007 zakład wykonał witraże na podstawie nigdy wcześniej niezrealizowanych projektów Stanisława Wyspiańskiego do katedry wawelskiej, które eksponowane są w Pawilonie Wystawienniczo–Informacyjnym „Wyspiański 2000” w Krakowie. W 2013 r. zakład otrzymał złoty medal na Międzynarodowej Wystawie SACROEXPO 2013 za rekonstrukcję projektów Stefana Matejki z 1912 r. do kościoła bł. Karoliny Kózkówny w Zabawie. W budynku przy ul. Krasińskiego obecny właściciel zakładu Piotr Ostrowski urządził muzeum witraży. Początki istnienia zakładu zbiegły się z rozkwitem sztuki secesyjnej i związanym z tym wzrostem zapotrzebowania na witraże, które zaczęły pojawiać się w kościołach, budynkach użyteczności publicznej a nawet w budynkach mieszkalnych. Zakład Żeleńskiego poprzez wysoki poziom artystyczny swoich wyrobów przyczynił się do rozpowszechnienia twórczości witrażowniczej na obszarze Polski południowej i nie tylko. Witraże w Zakładzie Żeleńskiego projektowali znani krakowscy artyści m.in.: Jan Matejko, jego bratanek Stefan Matejko, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer i Karol Frycz. Witraże z sygnaturą Żeleńskiego ozdabiają wiele kościołów, wśród nich kościół franciszkanów w Krakowie (bł Salomea i św. Franciszek proj. Stanisław Wyspiański), katedra na Wawelu (Matka Boża Ostrobramska, św. Zofia i Dzieje Krzyża Świętego proj. Józef Mehoffer), kościół Mariacki w Krakowie (sceny z życia Chrystusa w kaplicy św. Łazarza, proj. Jana Januszewskiego w 1939), kościół paulinów na Skałce w Krakowie (MB Częstochowska w krypcie zasłuzonych proj. Adama Bunscha), katedrę w Katowicach (Chrystus proj. Stanisława Wyspiańskiego), cerkiew wołoską we Lwowie. Także w wielu kościołach diecezji tarnowskiej znajdują się witraże Żeleńskiego m.in. wCikowicach (1939), Grobli (1909), Kąclowej (1932), Łężkowicach, Mędrzechowie, Mystkowie, Piotrkowicach, Porębie Radlnej, Porąbce Uszewskiej, Przeczycy, Rzezawie, Siedliskach Bogusz, Stróżach, kościele cystersów w Szczyrzycu, Wietrzychowicach i w Żeleźnikowej. Wiele witraży powstałych w Zakładzie Żeleńskiego przeznaczona była do budynków świeckich. Zamawiali je właściciele willi, dworów i kamienic w Krakowie a także Warszawie, Lwowie, Lublinie, Katowicach, Toruniu, Bielsku, Tarnowie, Przemyślu, Drohobyczu, Zakopanem, Truskawcu i jeszcze innych miejscowościach. Najbardziej prestiżowe były zamówienie do gmachów użyteczności publicznej, z których warto wymienić Miejską Kasę Oszczędności w Krakowie (1932 r. proj. Józef Mehoffer), gmach Izby Przemysłowo – Handlowej we Lwowie (1908 r. proj. Henryk Uziembło i Karol Frycz), budynek Muzeum Techniczno – Przemysłowego w Krakowie (1913 r. proj. Wojciech Jastrzębowski), teatr „Bagatela” w Krakowie (1918 r. proj. Henryk Uziembło), wnętrza kawiarni i restauracji „Jama Michalika” w Krakowie (1911 r. proj. Karol Frycz i Henryk Uziembło).

Lista wybranych świątyń na terenie diecezji tarnowskiej z witrażami Żeleńskiego:

Lista wybranych świątyń z witrażami Żeleńskiego poza diecezją tarnowską:

- Jarosław, kościół św. Ducha, proj. Stefan Matejko? (1909)
- Lwów, cerkiew wołoska, proj. Petro Chołodny (1926-30)
- Brzezie, kościół Przemienienia Pańskiego, proj. M. Łada-Maciągowa (1931)
- Kraków, kościół NSPJ (1947)

Tekst umieszczony 29.11.2010, ostatnio aktualizowany 06.05.2022

LITERATURA

Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982
Korpus witraży z lat 1800-1945 w kościołach rzymskokatolickich metropolii krakowskiej i przemyskiej, T. IV Diecezja tarnowska cz. 1 i 2, Kraków 2017
Smirnow J., Ostatni rok inżyniera Stanisława Gabriela Żeleńskiego, [w:] http://barwyszkla.pl/ostatni-rok-inzyniera-stanislawa-gabriela-zelenskiego/ (dostęp 29.01.2017)
Strzelewicz M., S.G. ŻELEŃSKI - polska szkoła witrażu, [w:] Świat szkła 3/2006
Strona internetowa: http://www.muzeumwitrazu.pl/

Witraże Żeleńskiego w kościołach diecezji tarnowskiej